آنچه درمورد مار گزیدگی باید بدانیم
مارهای زهرآگین
حدود ۷۰۰ گونه از ۳۲۰۰ گونه مارهای دنیا زهری هستند و شامل چندین مار هستند که می‌توانند انسان را بکشد. یک مار زهری زهر خود را از راه نیشهایش که یا توخالیند یا شیار دارند تزریق می‌کند. وقتی که زهر تزریق شد مار به انتظار می‌نشیند تا قربانیش قبل از بلعیده شدن بمیرد.از حدود ۷۲۵ گونه از مارهای سمی در سراسر جهان، تنها ۲۵۰ تا از آنها قادر به کشتن انسان با یک نیش است. در هند، در هر سال ۲۵۰ هزار مارگزیدگی ثبت می‌شود که از آنها ۵۰ هزار تا منجر به مرگ می‌شود.
مارهای سمی به دو گروه بزرگ تقسیم می‌شوند:
- خانوادهٔ مارهای مرجانی شامل مار مرجانی، کبری، ماهبا و غیره
- خانوادهٔ افعی‌ها از جمله افعی، مار زنگی و غیره
دندان‌های نیش مارهای زهری، در فک بالای دهان آنها قرار گرفته است و با غده‌های سمّی که در سر مار قرار دارند در ارتباط هستند.
با کشیدن دندان مار، نمی‌شود برای همیشه با خیال آسوده از نیش مار زهری در امان بود چرا که دندان‌های نیش در دهان مارهای زهری مجدّداً رویش می‌کنند. مار زهری به کمک این نیش‌ها زهر را به بدن شکار خود تزریق می‌کند و این گونه می‌کوشد تا جانش را بگیرد یا حداقل او را ناتوان و بی‌هوش سازد تا با خیال راحت به خوردن گوشتش بپردازد. تمام مارهای زهری علاوه بر نیش، دندان نیز دارند. در نتیجه، تمام مارهای زهری علاوه بر نیش زدن گاز هم می‌گیرند.
برخی تفاوت های مارهای سمی و غیر سمی عبارتند از:
۱- مردمک چشم مارهای سمی به صورت بیضی (خطی) و شبیه مردمکِ «چشم گربه» است؛ ولی مردمک چشم مارهای غیر سمی گرد و مدوّر است. البته مار مرجانی که از خطرناک‌ترین مارهای سمی است مردمک مدوّر دارد.
۲- سر مارهای سمی مثلثی شکل است و با بدن مار زاویه دارد، ولی سر مارهای غیر سمی به صورت نیمه بیضی است و در واقع بدن مارهای غیر سمی شبیه کرم خاکی است. البته سر مار مرجانی مثلثی نبوده ولی این مار از انواع سمی است.
۳- مارهای سمی برای نیش زدن از دو دندان نیش استفاده می‌کنند و محل گزش معمولاً با یک یا دو سوراخ (یا زخم) مشخص می‌شود. اما در مارهای غیر سمی دندان‌ها متعدد هستند و در دو ردیف هلالی قرار می‌گیرند.
۴- حلقه‌های دْم مارها در انواع سمی منفرد است، ولی در مارهای غیر سمی به صورت یک ردیف دوتایی در کنار هم دیده می‌شود.
۵- در پایین چشم مارهای سمی، یک حفرهٔ کوچک وجود دارد که درمارهای غیر سمی دیده نمی‌شود.
در آغاز، موضوع مهم در هر نوع مارگزیدگی، آن است که آیا گزش انجام‌شده، مرگبار است یا خیر؟ به عنوان مثال، اگر یک مار کله‌مِسیِ آمریکایی فرد بالغی را در ناحیهٔ ساق پا نیش بزند، این گزش مرگ‌آور نخواهد بود، حال آنکه اگر همین مار، یک کودک را در ناحیهٔ صورت یا شکم نیش بزند، این گزش مرگبار خواهد بود.اینکه گزش مارها مرگبار است یا خیر، به عوامل زیر بستگی دارد:
اندازهٔ مار، وضعیت جسمانی و دمای بدن مار و همچنین سن، وضعیت جسمانی و محل گزش بدن انسان، میزان سمی که با هربار گزش وارد بدن می‌شود، مدت زمانی که طول می‌کشد تا فرد به درمان‌های پزشکی مناسب دسترسی یابد و سرانجام، کیفیت و نوع درمان صورت‌گرفته.
با آنکه توصیه‌های درمانی اولیه بر حسب مارهای گوناگون و شرایط مختلف، تفاوت دارد، اما مواردِ کلیِ زیر را باید در نظر داشت:
در ابتدا پس از ارزیابی و استفاده از لباس و کفش مناسب جهت جلوگیری از مارگزیدگی، مصدوم را از محل حادثه دور کنید. با آنکه تعیین نوع مار، به درمان کمک می کند، اما وقت خود را، برای به دام انداختن مار یا کشتن آن تلف نکنید.
فرد باید خونسرد باشد. هرنوع تنش کاربردی باعث می‌شود ضربان قلب بالا رفته و سرعت گردش خون زیاد شود و سم در بدن پخش شود. مارگزیده را آرام کنید و او را نترسانید.کمک بطلبید. تلاش کنید فرد مصدوم در کوتاهترین زمان، به یک مرکز درمانی مجهز انتقال یابد؛ جایی که سم ضد مار (برای همان منطقه) در دسترس باشد.
محل گزش را پایین‌تر یا هم‌سطح قلب قرار دهید، اما آنرا نبندید.
بهتر است فرد مصدوم، چیزی نخورد و ننوشد. بخصوص آنکه بیمار، نباید نوشیدنی‌های حاوی الکل بنوشد، چرا که الکل، گشادکنندهٔ مویرگ‌هاست و بدین ترتیب، سرعت جذب سم در بدن بالا خواهد رفت. به‌هیچ‌وجه به بیمار داروهای محرک یا مسکن ندهید، مگر آنکه از پزشک دستور گرفته باشید. زیور آلات، ساعت یا لباسهای تنگ را از اندام شخص گزیده شده خارج کنید. تا جایی که ممکن است، مصدوم را بی‌حرکت نگه دارید. محل گزش را برش ندهید.
«انجمن پزشکان آمریکا» و «صلیب سرخ آمریکا» توصیه کرده‌اند که محل گزش با آب و صابون شستشو شود، اما توصیهٔ متخصصان استرالیایی آن است که محل گزش و زخم تمیز نشود. گاهی سم مار در همان محل زخم (به صورت سطحی) یا بر روی لباس و بافت اطراف باقی می‌ماند و می‌توان از آن برای شناسایی نوع مار و درمان مؤثر کمک گرفت،اما اگر زخم شستشو شده یا پاک شود، این آثار از بین خواهد رفت.
نکته: استفاده از کمپرس سرد در مار گزیدگی ممنوع است.
مارهای افعی عامل بیش از 90 درصد مار گزیدگیهای سمی می باشند و در بین آنها مار زنگی از همه خطرناکتر است.
انواع افعی های ایران
- افعی شاخدار، بیشتر در نواحی مرکزی، شرقی و جنوبی ایران
- مار شاخدار، در نواحی شرقی و مرکزی و استانهای کرمان و فارس
- افعی پلنگی، در نواحی شرقی و مرکزی و استانهای کرمان و فارس
- مار جعفری، در نواحی شرقی و مرکزی
- افعی زنجانی
- افعی قفقازی
- افعی البرزی، در نواحی البرز و مرکزی ایران
- افعی تکابی یا کردستانی در نواحی غربی ایران
خصوصیات مارهای سمی:
1. سر مارهای سمی مثلی شکل است، برخلاف مارهای غیرسمی که سر به صورت نیمه بیضوی است.
2. مارهای سمی دارای مردمک بیضی شکل بوده در حالیکه مردمک مارهای غیرسمی گرد است. (به استثنای مار مرجان)
3. معمولاً در انتهای دم مارهای سمی یک ردیف فلس وجود دارد، در حالیکه در مارهای غیرسمی تعداد ردیف های فلس ها 2 یا بیشتر است.
4. مارهای سمی دارای Fang در محوطه دهانی می باشند که در واقع نوعی دندان تخصص یافته می باشد. و به عنوان ابزار تزریق زهر در مار محسوب می شوند بنابراین محل گزش مارهای سمی با دو سوراخ در محل گزش مشخص می شود، در مارهای غیرسمی محل گزش بصورت دو ردیف سوراخ هلال شکل معینی می شود.
پیشگیری از مارگزیدگی:
مراقب جایی که پای خود را قرار می دهید، جایی که دست خود را قرار می دهید و جایی که در آن مکان بازی می کنید و یا می نشینید باشید و در مناطق مارخیز کودکان به مراقبت بیشتری نیاز دارند. حداقل فاصله نیم متری را با مار حفظ کنید.
در محیط های باز کفش و چکمه مناسب به پا کنید. به صورت انفرادی به کوه و جنگل نروید تا در صورت گزش توسط جانداران وحشی همراهی کنار شما باشد. مارها معمولا در فصل بهار، تابستان و پاییز در مکان های سایه دار و خنک و در فصل زمستان در مکان هایی مانند درون غارها و تونل معادن زندگی می کند. 72% از مارگزیدگی ها در در تاریکی (نیم ساعت قبل از غروب آفتاب تا 2 ساعت بعد از آن) رخ می دهد. هیچگاه تلاشی برای به دام انداختن مارها و یا تخریب لانه آنها انجام ندهید.
معمولا 95% از مارگزیدگی ها به دلیل بی دقتی در حین نقل و انتقال مار سمی و 5% آن به صورت اتفاقی رخ می دهد.
علایم گزیدگی افعی ها:
- درد و حساسیت در محل گزش به صورت دردهای تیز و سوزاننده که در عرض 5 تا 10 دقیقه بعد از گزش ظاهر می شود.
- تورم در محل گزیدگی (30 دقیقه) 4 ساعت بعد از گزش ایجاد می شود. و ممکن است در عرض 24-12 ساعت افزایش یافته و کل اندام مبتلا را درگیر نماید.
- تاول و وزیکول (در طی 36-24 ساعت پس از گزیدگی تاول های کوچک ممکن است در محل ایجاد شوند.)
- تهوع و استفراغ
- بی حسی (پارستزی) در اطراف دهان، صورت و پوست سر و گز گز نوک انگشتان
- تب، لرز
- تعریق، ضعف بی حالی
- سرگیجه و حتی سنکوپ
- اختلالات انعقادی خون: یکی از مشخص ترین و مهم ترین علایم و نشانه های گزیدگی با افعی ها بوده و به صورت خونریزی از بینی، وجود خون در خلط، خون در ادرار، خون در مدفوع، خونریزی در شکم و داخل چشم و مغز بروز می نماید.
- کاهش سطح هوشیاری و شوک قلبی- عروقی
اقدامات خارج از بیمارستان
- گزش همه افعی ها با خطر جدی همراه است در اسرع وقت به دنبال مراقبت های پزشکی باشید.
- -دور کردن مصدوم از محل حادثه (جهت جلوگیری از حمله مجدد مار)
- همه لباسهای محکم، کفش و جواهرات را از دست و پای بیمار خارج کنید.
- فعالیت فیزیکی بیمار را محدود و کم کنید.
- آرام باشید و ییمار را نیز آرام کنید و از حرکات بیش از حد او جلوگیری نمایید.
- اگر زمان دارید زخم را با آب و صابون بشویید.
- عضو را باید بی حرکت و هم سطح یا کمی پایین تر از سطح قلب نگه داشت. برای بی حرکت کردن عضور از آتل چوبی یا مقوایی استفاده کنید.
- بیمار را در اسرع وقت به بیمارستان برسانید. بهترین درمان برای مارگزیده رساندن وی به مراکز درمانی است.
- زمان را با تلاش برای کشتن و یا گرفتن مار از دست ندهید.
- علائم واکنش های حساسیتی شدید مانند عطسه، مشکل در تنفس یا تورم سریع و شدید، درد شکم، تهوع، سرگیجه، درد قفسه سینه، خرخر صدا وکبود شدن رنگ لبها از جمله مواردی هستند که سریعاً باید به اورژانس مراجعه شود.
- کودکان زیر سه سال، بیماران قلبی، دیابتی، افراد مسن و معلولین حرکتی و بیماران مبتلا به آلرژی در معرض خطر بالای حساسیت می باشند. گزش متعدد در ناحیه سر و گردن خطرناک تر می باشد. بهتر است در این موارد سریعاً به اورژانس مراجعه شود.
- بیمار را برای چند روز از نظر درد تشدید درد یا باقی ماندن تورم یا علائم شبیه آنفولانزا و یا تب تحت نظر قرار دهید و در صورت بروز این علائم سریعاً به پزشک مراجعه نمائید.
- درمان انتخابی پس از رسیدن به بیمارستان تجویز پادزهر تا 4 ساعت اول پس از گزش میباشد. تا 24 ساعت پس از گزیدگی هم پادزهر قابل استفاده است. ممکن است آنتی بوتیک و واکسن کزاز هم تزریق شود.
علایم گزیدگی با مار کبری و مار مرجان
افتادگی پلک ها، خواب آلودگی، ضعف عضلانی، فلج، اختلال تکلم و تنفس، آبریزش از دهان، استفراغ و تهوع
علایم گزیدگی با مار آبی (دریایی)
درد عضلانی و تغییر رنگ ادرار به رنگ قهوه ای یا سیاه به علت تخریب عضله رسوب میوگلوبین در ادرار)
تذکرات مهم
- از هر گونه مار ، دوری کنید و آنها را سمی فرض کنید.
- هنگام مسافرت به مناطق مختلف (جنگل ،رودخانه و ...) از دنبال کردن هر گونه مار اجتناب کنید.
- اگر به هنگام شب برای شکار به مناطقی می روید که مار دارد با خود چراغ قوه ببرید.
- در مناطقی که احتمال می دهید، مار وجود دارد، موقع پیاده روی از شلوارهای بلند و چکمه استفاده کنید تا امکان هر گونه گزیده شدن توسط مار را کاهش دهید.
